شناسایی و واکاوی روابط کتابشناختی و واژگان نمایانگر این روابط در سازماندهی خانواده های کتابشناختی حوزه ادبیات فارسی و توسعه ساختار مارک ایران بر پایه مدل اف آر بی آر

یکی از کاستی¬های عمده فهرست¬های رایانه¬ای در گردهم¬آوری و نمایش آثار وابسته (خانواده¬های کتابشناختی) ناشی از روشن نبودن نوع و شیوه نمایش روابط کتابشناختی و تنوع زیاد در واژگان نمایانگر انواع وابستگی¬ها می¬باشد. از این رو، پژوهش حاضر با هدف واکاوی چگونگی روابط کتابشناختی میان آثار وابسته حوزه ادبیات فارسی و واژگان نمایانگر آن¬ها در پیشینه¬های کتابشناختی و در ساختار یونی مارک انجام شده است. جامعه این پژوهش، پیشینه¬های مرتبط با چهار خانواده شاهنامه فردوسی، مثنوی معنوی، دیوان حافظ و گلستان سعدی است. از روش تحلیل محتوا به منظور شناسایی نوع روابط کتابشناختی و تحلیل واژگان نمایانگر وابستگی¬ها در پیشینه¬های این چهار اثر در فهرست رایانه¬ای کتابخانه ملی ایران استفاده شد. سپس، ابزار¬های سازماندهی اطلاعات فارسی (سرعنوان¬های موضوعی و طرح¬های رده¬بندی) به منظور شناسایی انواع وابستگی¬های موجود در آن¬ها و هم خوانی با روابط مطرح در مدل اف آر بی آر مورد تحلیل قرار گرفت. یافته¬ها: وابستگی¬هایی همچون "برگزیده¬ها" با 25/18 درصد؛ "بازنگری" با 91/15 درصد؛ "بر اساس نسخه خاص" با 54/13 درصد؛ "شرح¬ها" با 65/10 درصد و "اقتباس" با 39/8 درصد جزء فراوانترین نوع وابستگی¬ها به حساب می-آیند. همچنین، ترتیب وابستگی¬ها در همه خانواده¬ها متفاوت است. 3/61 درصد از واژه¬ها تنها یک یا دو بار در پیشینه¬ها مشاهده شدند و اغلب وابستگی¬های سطح بیان دارای تنوع واژگانی بالا هستند. تحلیل عناصر (فیلدهای) کتابشناختی نیز نشان داد که عنوان، یادداشت، عنوان فرعی و موضوع از مهمترین و "عنوان قراردادی" و "سر شناسه" از کم-اهمیت¬ترین عناصر کتابشناختی از نظر میزان تنوع وابستگی¬ها بودند . به طور کلی، 45/82 درصد از واژه¬های نمایانگر وابستگی¬ها تنها در یک یا دو فیلد حضور داشتند. انواع وابستگی¬های سطح بیان نیز در پنج چهریزه "حجم"، "محتوا"، "زبان"، "همراهی" و "بازنگری" قرار گرفته¬اند. یافته های بخش دوم نشان داد در ابزار¬های سازماندهی، 37 وابستگی کلی و فرعی در سطح بیان و 6 وابستگی در سطح نمود وجود دارد. همچنین، تطبیق وابستگی¬های ابزارهای سازماندهی فارسی با روابط مدل اف آر بی آر نشان داد تنها 11 وابستگی در سطح بیان و نیز 2 وابستگی در سطح نمود دارای نمونه همخوان در این مدل می¬باشند. همچنین، 76 فیلد از ساختار یونی مارک امکان ذخیره روابط کتابشناختی را داشتند که 39 مورد آن¬ها به عنوان فیلد رابطه¬ای مناسب برای سازماندهی خانواده¬های کتابشناختی در نظر گرفته شدند. به کارگیری فایل خوشه بندی شده¬ واژگان نمایانگر انواع وابستگی¬ها در فهرست¬های رایانه¬ای و طراحی این نظام¬ها بر پایه مدل چهریزه¬ای سبب نمایش بهتر اطلاعات ¬می¬گردد. همچنین، توجه به آن دسته وابستگی¬های حوزه ادبیات فارسی که در ساختار مدل اف آر بی آر وجود ندارند، در بومی سازی این مدل ضروری است. در پایان نیز، با روش مبتنی بر شواهد، پیشنهادهای بایسته برای مدیریت بهینه روابط کتابشناختی در ساختار یونی مارک ارائه شده است.